(Tin nghiên cứu của Chris Smith – biên tập Đỗ Tường Huy)
Những năm trước không có nhiều tin tức về Tanzanite, một loại Zoisite màu xanh đều chỉ được tìm thấy trong vùng cùng tên của Tanzania. Được biết đến một cách tử tế là được xử lý từ màu nâu sang màu xanh kể từ khi được phát hiện vào giữa những năm 1960, Tanzanite là một loại đá quý an toàn trong mua bán trên thế giới, hầu như không phải lo lắng gì.
Vì vậy vào mùa hè vừa qua, loại đá quý này đã lần đầu trải qua một vụ xôn xao nghiêm trọng về mặt đá quý. Các nhà buôn bắt đầu thấy nhiều lô hàng lộn xộn và đã được đo đạc với các màu lạ hiếm gặp ở kích thước nhỏ cũng như lớn đối với đá rời có màu đồng nhất đáng chú ý. Làm việc với các mẫu được các nhà buôn gửi kiểm tra, Phòng thí nghiệm ngọc học Mỹ và Trung Tâm kiểm định đá quý AGTA đã cùng khám phá ra các viên đá được phủ bởi cobalt làm cho chúng có một màu sắc rực rỡ. Khi đã xác định được, các phòng thí nghiệm nhanh chóng phát minh ra các bước kiểm tra dễ thực hiện để khá phá các viên hàng nghi ngờ.
Mặc dù các phòng thí nghiệm đã có thể đưa thông tin ra thị trường nhanh chóng, việc kiểm tra Tanzanite một cách ngẫu nhiên và theo một gói đã không hoàn toàn làm nhẹ bớt vấn đề, đặc biệt với các viên nhỏ và đã đo. Kết quả là Chris Smith ở AGL đã phát triển hóa chất rửa hoàn toàn loại trừ được lớp phủ mà không làm hại đến phần Tanzanite bên dưới. “Tôi cảm thấy công nghiệp đá quý cần nhiều phương pháp thực tiễn để đối phó với các hàng tồn, hiện thuộc sở hữu của những nhà bán sỉ, sản xuất, bán lẻ” Chris nhớ lại. Rất nhiều nhà buôn lo lắng rằng họ có thể đã có Tanzania phủ màu trong các lô hàng của họ và họ đã không muốn vô tình bán hàng bị phủ màu. Việc tẩy Tanzanite làm cho các viên đá chìm xuống và lộ rõ tình trạng của nó.
Hình 1: Chris Smith đã phát triển độc quyền chất tẩy cobalt để làm sạch Tanznite phủ màu. Hình của Fred Kahn và Sun Joo Chung
Trong cuộc thảo luận với hội Tanzanite và các tổ chức công nghiệp, đã quyết định không chấp nhận công thức tẩy cobalt. Điều đó đã bắt buộc Smith thỉnh thoảng lột lớp phủ như là việc làm hài lòng khách hàng của AGL (nhân đó, Smith chỉ thông báo mình đang có kế hoạch thu thập sự ủng hộ từ các khách hàng cũ kể từ năm 2006). “Tôi đã đưa ra chất tẩy như là cách để chắc chắn rằng Tanzanite không bị phủ màu và vì thế tái lập lại sự tin tưởng cho một trong những loại đá màu thông dụng nhất trong công nghiệp đá quý” Smith nói. “Ngược lại, các người kinh doanh mua bán sẽ phải tốn thời gian xem xét và một mớ tiền hoặc vật liệu thử ngẫu nhiên.”
Màu xanh tự nhiên
Sau nhiều tháng nghiên cứu Tanzanite, vào mùa hè cuối cùng Smith đã quyết định tham quan các ngọn đồi Merelani là nơi duy nhất được biết có tích tụ loại đá quý này. Smith nói “Tôi muốn tìm hiểu thêm về khai mỏ và sản xuất Tanzanite, và cách tốt nhất để làm việc đó là quan sát trực tiếp”
Với sự hỗ trợ cao hơn về máy móc khai mỏ của tập đoàn TanzaniteOne, các thợ mỏ thủ công cũng vẫn hoạt động tích cực trong việc tìm kiếm Tanzanite. Trong hình là các thợ mỏ địa phương làm thuê trong khu vực có tên là khu B. Hình của Christopher P. Smith.
Do mỗi viên Tanzanite được khai thác được gửi đi đốt, mặc nhiên rằng tất cả các viên Zoisite cần thời gian trong lò để nung thành màu xanh tím đặc biệt của loại đá quý này. Nhưng trong suốt cuộc tham quan TanzaniteOne, một tổ chức mua bán và khai mỏ giống như De Beer, đối với hầu hết đá Tanzanite trên thế giới, Smith đã thấy một số lượng đáng kể các viên đá đã có sẵn màu xanh từ trong lòng đất – vì thế xử lý là không cần thiết trong tất cả trường hợp. “Tôi rất ngạc nhiên khi thấy số lượng các viên đá được mang lên từ dưới lòng đất với màu xanh tự nhiên. Vì vậy tôi đã bắt đầu dự tính nhận định ý nghĩa của việc xác định tanzanite màu tự nhiên”.
Zoisite khai thác từ mỏ lên cho thấy vài viên Tanzanite màu xanh tự nhiên không phải do con người. Hình của Christopher P. Smith.
Smith giải thích “Là một phần của nghiên cứu này, tôi tìm thấy có 3 loại đá được khai thác. Loại đầu tiên và hơn nữa chiếm đa số là các viên đá có màu nâu ve chai cần xử lý nhiệt để chuyển thành màu xanh; loại thứ 2 được nung một phần và nói chung cho màu xanh nhưng vẫn thể hiện màu nâu ở một hướng. Loại thứ 3 đã được nung hoàn toàn tự nhiên và thể hiện màu xanh hoàn toàn”
Hầu hết Tanzanite khai thác lên dưới dạng thô có màu nâu vỏ chai. Hình của Fred Kahn và Sun Joo Chung.
Một vài viên Tanzanite xanh một phần. Hình của Fred Kahn và Sun Joo Chung.
Một vài viên Zoisite khai thác lên đã có sẵn màu xanh và không cần phải đốt. Hình của Fred Kahn và Sun Joo Chung
Có phải tính chất này đã có thể là như Smith gọi là “một hướng thị trường mới” đối với màu tự nhiên, tương phản với Tanzanite xử lý nhiệt – tương tự như với sapphire? Smith tin là vậy, nhưng nhanh chóng nói rằng việc ứng dụng sự phát hiện của mình trái lại tốt cho người mua bán hơn là cho các nhà ngọc học.
Smith dự tính sớm công bố các phát hiện về nghiên cứu Tanzanite của mình trong tạp chí ngọc học tới đây.